Διοργανωτής και Φορέας υλοποίησης: Ιερά Μονή Βλατάδων, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών.
Εισηγητής: Γλυκερία Χατζούλη, Επίκουρη Καθηγήτρια Θεολογικής Σχολής
Τόπος, χρόνος και χώρος διεξαγωγής του σεμιναρίου: Το σεμινάριο πραγματοποιήθηκε κατά τα ακαδημαϊκά έτη: α) 2010-2011, β) 2011-2012, γ) 2012-2013, δ) 2013-2014, ε) 2014-2015, στ) 2015-2016, ζ) 2016-2017, η) 2017-2018. Το σεμινάριο διεξάγονταν δυο διδακτικές ώρες την εβδομάδα και είχε συνολική διάρκεια ένα ακαδημαϊκό εξάμηνο.
Σε ποιους απευθύνθηκε: Το σεμινάριο παρακολούθησαν φοιτητές/απόφοιτοι των σχολών των ανθρωπιστικών επιστημών, συντηρητές έργων και μνημείων τέχνης καθώς και στελέχη του ευρύτερου ιδιωτικού τομέα. Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση του σεμιναρίου χορηγήθηκε βεβαίωση συμμετοχής από το Π.Ι.Π.Μ. Στους ενδιαφερομένους περιλαμβάνονται συνήθως προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της Θεσσαλονίκης οι οποίοι μετά το πέρας των μαθημάτων και ύστερα από μια γραπτή εξέταση λαμβάνουν και τις σχετικές βεβαιώσεις παρακολούθησης. Ας σημειωθεί ότι μέχρι σήμερα το Σεμινάριο των εικονογραφημένων χειρογράφων παρακολούθησαν περισσότερα από 100 άτομα.
Οι ενδιαφερόμενοι δηλώνουν συμμετοχή στη Γραμματεία του Ιδρύματος Πατερικών Μελετών για το Σεμινάριο τις πρώτες δέκα ημέρες του Οκτωβρίου κάθε διδακτικού έτους και στη συνέχεια προσέρχονται την ορισμένη ημέρα και ώρα ενάρξεως του εν λόγω Σεμιναρίου.
Περιεχόμενο Σεμιναρίου:
Α΄ Μέρος
Αρχικά παρατίθεται μια εμπεριστατωμένη, γενική βιβλιογραφία, ενώ ακολούθως γίνεται μια γενική εισαγωγή στην ιστορική ανασκόπηση της ζωγραφικής των χειρογράφων από την πρωτοβυζαντινή περίοδο (330-843). Ακολούθως μελετώνται τα εικονογραφημένα χειρόγραφα της μεσοβυζαντινής περιόδου (843-1204) από την αναστήλωση των εικόνων, όπου προσδιορίζεται ο θρίαμβος της Ορθοδοξίας, ως τις αρχές του 11ου αιώνα. Σχολιάζονται οι τεχνοτροπίες που πηγάζουν μέσα από τους τρόπους με τους οποίους οι καλλιτέχνες θεάστηκαν την αρχαιότητα και μετέφρασαν τον αρχαίο πολιτισμό με υψηλές τεχνικές ικανότητες.
Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα της υστεροβυζαντινής περιόδου (1204-1453) εντάσσονται στους τελευταίους δυόμισι αιώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, όπου η βυζαντινή τέχνη ξεπέρασε τις δυσκολίες των καιρών και ανανεώθηκε κυρίως με βάση την επιστροφή στα κλασικά κινήματα του παρελθόντος. Στις αρχές του 14ου αιώνα, η επιστροφή στα αρχαία ελληνικά πρότυπα σημειώνει τον τελευταίο σταθμό της γόνιμης πορείας της. Η τελευταία αναγέννηση άφησε βαθειά ίχνη στη βυζαντινή τέχνη, ιδιαίτερα στη ζωγραφική των χειρογράφων, ως την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως.
Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα μετά την άλωση (1453- 1700) υποδεικνύουν τη συνέχεια των πνευματικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο η καθιέρωση της τυπογραφίας μείωσε την παραγωγή των χειρογράφων.
Β΄ Μέρος
Αρχικά παρατίθεται μια εμπεριστατωμένη, ειδική βιβλιογραφία για τα χειρόγραφα του Αγίου Όρους. Η πλήρης και αδιάκοπη σειρά των εικονογραφημένων χειρογράφων που φυλάσσονται στις αγιορειτικές βιβλιοθήκες από τον 10ο αιώνα μέχρι σήμερα υποδεικνύει την σπουδαιότητα του Αγίου Όρους και τη σημασία του για το Έθνος και την Εκκλησία. Η ζωγραφική των χειρογράφων καλλιεργήθηκε με επιμονή και επιτυχία στα βιβλιογραφικά εργαστήρια των μοναστηριών. Η αρτιότερη δυνατή προσέγγιση των αντιπροσωπευτικών έργων τέχνης παρέχουν την προβολή της προσωπικότητας του δημιουργού τους, ο οποίος εξαρτάται άμεσα από το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής του.
Η ακτινοβολία του Αγίου Όρους με τις ποικίλες μορφές της χριστιανικής σκέψης και την πορεία της βυζαντινής τέχνης ξεκινά από τα χρόνια της ίδρυσης του Αγίου Όρους και μαρτυρείται από τις βιβλιογραφικές δραστηριότητες. Τα χειρόγραφα που κατά καιρούς εικονογραφήθηκαν στον Άθω έχουν εκλεκτικό χαρακτήρα, καθώς συνδέονται με την τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και με τις αρχαιότερες παραδόσεις. Μετά το 1300 η επίδραση της μνημειακής τέχνης του Άθω και της Θεσσαλονίκης είναι ιδιαίτερα εμφανής. Πολυάριθμα όμως χειρόγραφα έφθασαν στο Άγιο Όρος ως αφιερώματα πιστών. Πρόκειται για πολύτιμα δώρα ηγεμόνων και αυτοκρατόρων, δώρα ταπεινών μοναχών, ιερέων και πατριαρχών που μόνασαν κατά διαστήματα στον Άθω, όπως και ευλαβών προσκυνητών. Η κληρονομιά αυτή που διαφυλάχθηκε με ευλάβεια στις μονές, τις σκήτες, τα κελιά είναι ιδιαίτερα σημαίνουσα για την Ορθοδοξία και τον Δυτικό πολιτισμό.
Σκοπός του Σεμιναρίου:
Σκοπός των μαθημάτων είναι να αναλυθεί η πλούσια παρακαταθήκη της βυζαντινής τέχνης, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τη μικροτεχνία. Αντιπροσωπευτικά εξετάζεται ένα πλήθος έργων, που φέρουν τη σφραγίδα της βυζαντινής τεχνοτροπίας και υποδεικνύουν την υψηλή ποιότητά της. Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα περιλαμβάνονται στα καλλιτεχνήματα της θρησκευτικής πνευματικότητας. Τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας συνιστούν κοινή πνευματική περιουσία και παρακαταθήκη. Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, εκτός της αναγνωρισμένης καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας, περιλαμβάνονται στα δημιουργήματα πίστεως και αναθήματα ευσεβείας αυτοκρατόρων, ηγεμόνων, κληρικών και λαϊκών, προσφορά στον Θεό. Όλα υποδεικνύουν το μεγαλείο του μεσαιωνικού Ελληνισμού που διαφύλαξε η μέχρι σήμερα αδιάκοπη φροντίδα των αγιορειτών πατέρων.